Algeria

Wikipedia:st
Njuškii navigistmân Njuškii ucâmân
Algeria demokraatlâš aalmugtäsiväldi
الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية (arabiakielân)
lippu
lippu
[[Tiätuvuárkká:|100px|vaakun]]
vaakun
Staatâhäämi täsiväldi
President Abdelmadjid Tebboune
Uáiviminister Aymen Benabderrahmane
Uáivikaavpug Alger
Eres kaavpugeh Oran
Constantine
Vijđodâh 2 381 741 km²
– sisčääci 1,1 %
Ässeeloho (2020) 43,8 miljovn
– ässeesaahâdvuotâ 15,9 ässed/km²
– aalmugstuárrum 1,85 % (2020)
Virgáliih kielah arabiakielâberberkielâ
Vaaluut Algeria dinaar (DZD)
– ohtsis 277 400 miljovn USD
– per ässee 7 600 USD
Äigi UTC+1
– kesiäigi ij kiävtust
Jiečânâsvuotâ
Ranskaast 5. syeinimáánu 1962
Uánádâs DZ
Sundenummeer +213
Aalmuglâšlaavlâ Kassaman

Algeria, virgálávt Algeria demokraatlâš aalmugtäsiväldi, lii staatâ Afrikist. Ton uáivikaavpug lii Alger.

Algeria vijđodâh lii 2,4 miljovn km², já tobbeen ääsih suulân 41 miljovn olmožid. Virgáliih kielah Algeriast láá kyehti: arabiakielâberberkielâ. Toi lasseen ranskakielâ lii ennuv kiävtust. Staatâ stuárráámus oskoldâh lii islam.[1]

Historjá[mute | mute käldee]

Algeria lii ain lamaš kiäinu Euroop, AfrikAldanuortâ koskâsii kaavpâšmist. Nuuvtpa Algeria aalmugist kávnojeh maaŋgah eres tuávááh. Vuosmuuh, kiäh Algeria kuávlun láá asâttum aassâđ, láá berbereh, mutâ 600-lovvoost arabeh väldidii kuávlu. Ko 1500-lovvoost espanjaliih irâttii väldidiđ Algeria, te pottii Ottomaaneh algerialij išán, já nuuvt Algeriast šoodâi uási Ottomaan väldikode.[2]

Algeria saje lii kuittâg tommit vaigâd, ete tot ij lah kuássin lamaš älkkee haldâšiđ. Algeria viestârpele lâi eenâb ohtâvuođâst Marokkon já nuorttiipele Tunisian. Tobbeen assii meid tommit ennuv berberkielâ (teikâ tamazight) sárnooh, ete arabisaatio ij luhostum nuuvt älkkest ko maaŋgâin eres enâmijn Algeria nuorttiibeln. Ton tááhust 1800-lovo aalgâst Algeria ij meidgin lamaš nuuvt herkki ovdediđ politiiklâš nationalism ko ovdâmerkkân Tunisia.[3]

Ive 1830 Ranska väldidij uási Algeriast já haldâšij tom. 18 ihheed maŋeláá, ive 1848, Algeriast šoodâi Ranska eennâmkodde.[2] Puoh aalgij ive 1827, ko Husayn Dey čooskij Ranska tallaa konsul Pierre Deval muáđoid kiärpášfááškuin, ko sunnust lâi vižže Ranska mävsihánnáá lemin veelgist Algerian. Siämmáá ive minister Ranskaast čaalij, ete Algeria väldidem išedičij adeliđ pargo Napoleon soođij veteraanáid. Nuuvtpa kulmâ ive maŋeláá aalgij paijeel ihečyeđe paje, ko Algeria lâi Ranska vääldi vyelni.[3]

Jiečânâsvuođâsuáti Ranska vuástá aalgij ive 1954. Ráávhusopâmuš šoodâi käävci ive maŋeláá, já nuuvtpa syeinimáánu 5. peeivi 1962 Algeria finnij jiečânâsvuođâs.

Eennâmtiätu[mute | mute käldee]

Ävđineennâm Tassili n’Ajjer pirrâsist

Algeria lii vijđoduv mield Afrik stuárráámus staatâ, mutâ paijeel nelji viiđâduási tast kuleh Sahara ävđinenâmân. Ävđineennâm oovtâst Atlasvaarijn kulá maadâ-Algerian, kost šoŋŋâdâh lii kume já koške. Riddokuávlust, kost luáháh já váráduvah haldâšeh enâduv, šoŋŋâdâh lii koskâmerâšoŋŋâdâh. Algeria alemus saje lii Mont Tahat, mii paijaan 2918 meetter alodâhân, já ton čohe alne lii koskâttuvvâi muotâ. Várádâhkuávluin täälvih sättih-uv leđe hirmâd kolmâseh. Keessiv láá távjá piegah, main láá kume kovjâ já čunoi.[2]

Algeriast láá maaŋgah aalmuglâšmeecih, main Tassili n’Ajjer lii Unesco maailmärbičuosâttâh. Unesco luvâttâlmist láá ohtsis čiččâm čuosâttâhhâd, moh láá algerialiih.

Tuše kulmâ prooseent Algeria vijđoduvvâst heivee viljâlmân. Merhâšitteemuuh eennâmtuálu pyevtittâsah láá niisu, ohra, haavvâr, oliiveh, sitrusheđâlmeh já šivettijn kussâ já savzâ. [4]

Viehâdâh[mute | mute käldee]

Algeriast ääsih ohtsis paijeel 43,8 miljovn olmožid já mediaaniahe tobbeen lii 28,9 ihheed. Algeria olmoošloho šadda suulân 1,85 % jyehi ive. Tot lii kuittâg ohtâ maailm härvimusávt asâiduttum staatâin - oovtâ neljihâškilomeetter siste ääsih suulân tuše 15,9 olmožid. Kuittâg ton uáivikaavpugist Algerist ääsih ain oovtâ neljihâškilomeetter siste suulân 10 150 olmožid. Kulmâ niäljáduási algerialijn ääsih-uv kaavpugkuávluin.[5][6]

Algeria olmoošloho pyramid 2016

Eenâb ko kulmâ niäljáduási algerialijn láá etnisávt arabeh. Maaŋgâi madduuh láá kuittâg tovláin berberijn, moh láá talle tuše siävuttum Aldanuortâ arabijguin, maadâeurooplijguin já Sahara máddáápiälái afriklijguin.

Algeria stuárráámus kielâ lii arabiakielâ, mutâ berbereh sárnuh beberkielâ. Stuárráámus uási berberijn láá kuittâg kyevtkielâliih já mättih meid arabiakielâ. 99% algerialijn láá sunnimuslimeh.[7]

Fáádást eres soojijn[mute | mute käldee]

Käldeeh[mute | mute käldee]

  1. Algeria country profile BBC News (eŋgâlâskielân)
  2. 2,0 2,1 2,2 Algeria Globalis (suomâkielân)
  3. 3,0 3,1 Algeria Britannica (eŋgâlâskielân)
  4. Algeria aventura.fi
  5. Algeria Population 2020 World Population Review
  6. Algeria Population worldometer
  7. The World Factbook : Algeria CIA



Afrik staatah

AlgeriaAngolaBeninBotswanaBurkina FasoBurundiDjiboutiEgyptElefanttähtiriddoEritreaEswatiniEtiopiaGabonGambiaGhanaGuineaGuinea-BissauKamerunKap VerdeKeniaKomorehKongo demokraatlâš täsiväldiKongo täsiväldiKoskâ-Afrik täsiväldiLesothoLiberiaLibyaMaadâ-AfrikMaadâ-SudanMadagaskarMalawiMaliMarokkoMauritaniaMauritiusMosambikNamibiaNigerNigeriaPeeivitäsideijee GuineaRuandaSambiaSenegalSeychellehSierra LeoneSomaliaSudanSão Tomé já PríncipeTansaniaTogoTšadTunisiaUgandaZimbabwe