Ghana

Wikipedia:st
Njuškii navigistmân Njuškii ucâmân
Ghana täsiväldi
Republic of Ghana (eŋgâlâskielân)
lippu
lippu
vaakun
vaakun
Ghana sajadâh Afrikist
Ghana sajadâh Afrikist
Staatâhäämi täsiväldi
President
Väripresident
Nana Akufo-Addo
Mahamudu Bawumia
Uáivikaavpug Accra
Eres kaavpugeh Kumasi
Vijđodâh 238 537 km²
Ässeeloho (2020) 31 094 420
– ässeesaahâdvuotâ 137[1] ässed/km²
– aalmugstuárrum 2,15 % (2020)
Virgáliih kielah eŋgâlâskielâ
Vaaluut cedi (GHS)
Äigi UTC
Jiečânâsvuotâ
Ovtâstum kunâgâskoddeest 6. njuhčâmáánu 1957
Uánádâs GH
– fiävruin GH
– kirdemmašinijn 9G
Jotolâh uálgispiälásâš
Sundenummeer +233
Internet TLD .gh
Aalmuglâšlaavlâ God Bless Our Homeland Ghana

Oovdiš staatâ(h) Ghana (Commonwealth realm)
(1957–1960)
Brittilâš Kolleriddo
(1821–1957)
Ašanti
(1670–1957)

Ghana, virgálávt Ghana täsiväldi (eŋgâlâskielân Republic of Ghana), lii staatâ Afrikist, Guinealuovtâ riddoost. Ton uáivikaavpug lii Accra. Ghana ránnjástaatah láá Elefanttähtiriddo, Burkina FasoTogo. Ghana nommâ meerhâš "suátikunâgâs" soninkekieláin.[2]

Historjá[mute | mute käldee]

Eennâmtiätu[mute | mute käldee]

Sajadâh já rääjih[mute | mute käldee]

Ghana sajadâh lii Viestâr-Afrikist, Guinealuovtâ riddoost. Ton nuorttiibeln lii Togo, tavveen Burkina Faso já viestârist Elefanttähtiriddo. Mäddin rääji jotá Atlant väldimeerâ rido ohtsis 539 km. Ghana vijđodâh lii 238 537 km².

Šoŋŋâdâh[mute | mute käldee]

Elefanteh Mole aalmuglâšmeecist

Peeivitäsideijee aldavuotâ taha tom, ete Ghanast lii trooppisâš šoŋŋâdâh. Tavveen lii liegâs já viehâ koške, mäddin oppeet kume já laavtâs. Meccikuávluh väldih 21 % Ghana vijđoduvvâst. Mäddin já viestârist lii arvemecci, tavveen eenâb saavaan. Ghanast lii suulân 736 km² stuárusâš Mole aalmuglâšmecci, mii lii luándusuojâlemkuávlu. Ghanast láá meid maaŋgâpiälálávt elleeh: ohtsis aainâs-uv 222 eres njomâtteijeešlaaijâd já 206 loddešlaaijâd (2014).

Haldâttâh já politiik[mute | mute käldee]

Kuávlulâš jyehim[mute | mute käldee]

Ghanast láá love haldâttâhkuávlud: Greater Accra, Ashanti, Brong-Ahafo, Central, Eastern, Northern, Upper East, Upper West, VoltaWestern. Haldâttâhkuávluid jyehih vala pirrâdâhkuddijd.[3]

Viehâdâh[mute | mute käldee]

Ässeeloho[mute | mute käldee]

Ghana suulân 31 miljovn[4][1] ässest 56,7 % ääsih kaavpugijn. Mediaanahe Ghanast lii 21,5 ihheed já suullân 57 % ghanalijn láá vuálá 25-ihásiih. Ässeesaahâdvuotâ lii 115 ässed per km².[3]

Ristâosko lii stuárráámus oskoldâh Ghanast. 71,2 % ghanalijn láá ristâliih já 17,6 % muslimeh.

Käldee: Wikidata

Etnisâš- já kielâjuávhuh[mute | mute käldee]

Ghana viehâduvâst lii máhđulâš iäruttiđ aainâs-uv 75 eres juávkkud, main stuárráámus uási láá hirmâd uceh, mutâ suullân 10 láá nummeerlávt merhâšitteeh. Stuárráámuuh tain juávhuin láá Akaneh (mii siskeeld Anyih, Ašantih, Bauleh, Fanteh, já Guangeh), Mole-Dagombah, Eweh, Ga-AdangbehGurmah.[5]

Ghana virgálâškielâ lii eŋgâlâskielâ, mutâ tobbeen sárnuh suullân 80 eres kielâd, moh juáháseh kuávlui mield. Veikkâ kielah láá maaŋgah, toh láá iberdetteeh, jis máttá kielâ, mii kulá siämmáá etnisâš juávkun. Kielâin akankielâ lii vijđásumosávt sarnum Ghanast.[2]

Kielah Ghanast [6]
nommâ % lasetiäđuh
Ašantikielâ 16 % akankielâ kuávlukielâ
Ewekielâ 14 %
Fantekielâ 11,6 % akankielâ kuávlukielâ
Abronkielâ 4,9 % akankielâ kuávlukielâ
Dagombakielâ 4,4 %
Adangmekielâ 4,2 %
Dagarikielâ 3,9 %
Kokombakielâ 3,5 %
Akyemkielâ 3,2 %
Gakielâ 3,1 %
eres kielah 31,2 %

Kulttuur[mute | mute käldee]

Hävdijááh[mute | mute käldee]

Hävdijááh láá Ghanast stuorrâ äšši. Toi peht ghanaliih iä tuše muurâšt jáámmám ulmuu, peic meiddei juhloh suu eellim. Hävdijááh láá sosiaallâš tábáhtus, kost sättih leđe uásálisteeh čuođij teikâ tuháttij-uv mield. Toh láá kuávdášlii roolâst ghanalij sosiaallâš elimist. Maŋgii ghanaliih kevttih-uv siämmáá verd ruuđâ hävdijáid ko heejáid - jis iä eenâb-uv. Kistoh láá ivnááh já deetaaljááh, já távjá muštotteh hamijnis jo-uv ulmuu mielâtiiŋgâ teikkâ kovvejeh suu luándu teikkâ pargo. Ovdâmerkkân kiästnii sáttá leđe Coca-Cola -puttâl hámásâš kisto, jis sun lijkkui Coca-Colan, já suuvdárist oppeet sáttá leđe veikkâ kammuuhámásâš kisto.[7]

Motomin mana kuhháá-uv ovdilgo ghanaliih hävdideh jaammušâidis.[8] Kuittâg talle ko hävdijááh láá, te seremonia sáttá pišteđ joba čiččâm peivid.[9]

Fáádást eres soojijn[mute | mute käldee]

Käldeeh[mute | mute käldee]



Afrik staatah

AlgeriaAngolaBeninBotswanaBurkina FasoBurundiDjiboutiEgyptElefanttähtiriddoEritreaEswatiniEtiopiaGabonGambiaGhanaGuineaGuinea-BissauKamerunKap VerdeKeniaKomorehKongo demokraatlâš täsiväldiKongo täsiväldiKoskâ-Afrik täsiväldiLesothoLiberiaLibyaMaadâ-AfrikMaadâ-SudanMadagaskarMalawiMaliMarokkoMauritaniaMauritiusMosambikNamibiaNigerNigeriaPeeivitäsideijee GuineaRuandaSambiaSenegalSeychellehSierra LeoneSomaliaSudanSão Tomé já PríncipeTansaniaTogoTšadTunisiaUgandaZimbabwe