Sorvâ
| Sorvâ Alces alces (Linnaeus, 1758) |
|
|---|---|
.jpg) |
|
| Tile | LC (eellimvuáimálâš) |
| Tile Suomâst | LC (eellimvuáimálâš)[1] |
 |
|
Tieđâlâš luokittâllâm |
|
| Doomeen | Sellâvááimusliih Eucarya |
| Kodde | Elleekodde Animalia |
| Uáiviráiđu | Savosuonâsiih Chordata |
| Vyeliráiđu | Čielgitávtáliih Vertebrata |
| Luokka | Njomâtteijeeh Mammalia |
| Vyeliluokka | Šoddâdeijee njomâtteijeeh Theria |
| Uásiluokka | Vuosâmaadâlâš njomâtteijeeh Eutheria |
| Lahko | Kyeppirelleeh Artiodactyla |
| Vyelilahko | Smieretteijeeh Ruminantia |
| Hiäimu | Sorvâelleeh Cervidae |
| Vyelihiäimu | Eidusiih soorvah Capreolinae |
| Suuhâ | Alces |
| Šlaajâ | alces |
Sorvâ lii njomâtteijeešlaajâ, mii kulá kyeppirellei lahkon já sorvâellei hiäimun.
Stuárudâh já olgohäämi
[mute | mute käldee]Sorvâ lii stuárráámus tááláá ääigi ellee sorvâellee já meid Suomâ stuárráámus ellee. Räävis tiäddá 200–825 kg. Rummâš kukkodâh lii 200–280 cm já sevealodâh 170–220 cm. Seeibi kukkodâh lii 7–10 cm. Ores lii ennuv stuárráb ko niŋálâs, já tuše orásist láá čuárvih.[2]
Soorvâst láá kubdâ turbe, čeve vyelni hiäŋgájeijee "siämu" já vieskâärdeeh. Jyelgih láá kuheh já koozah kubduuh, mii älkkedit muottust väzzim. Soksâm ivne lii čapisruškâd teikkâ ruopsisruškâd. Jyelgih já čuávji láá kuovgâduboh. Tälvisoovsâ, mii vuálgá kiđđuv meddâl, lii kuovgâdub ko kesisoovsâ. Sorvâvyesih láá ruopsisruškâdeh.
Oressoorvâin láá čuárvih, moh uđâsmuveh jyehi ive ton maŋa, ko puáris čuárvih láá kuáškum. Uđđâ čuárvih šaddeh keesi ääigi näähki vyelni.
Lavdâm já eellimpiirâs
[mute | mute käldee]Sorvâ iälá Tave-Euraasiast. Ton lavdâm uulât Skandinaviast, Puolast já Tšeekist Tave-Kiinan já Ruošâ Jenisein. Mäddin lavdâm raijâšuvá mecciarostielâsân, mut vuomij mield tot lii levânâm meid arokuávloid. Sorvâ tiättoo harvii meid Saksaast, Uŋgarist já Kroatiast. Nuorttâriijkâst lii ovdil lamaš sierâlum populaatio, mut tot lii viehâ vissásávt lappum. Viijđes lavdâm já stuorrâ ohtâgâsmeeri tiet IUCN lii luokittâllâm soorvâ eellimvuáimálâš šlaaijân.
Ive 2005 áárvu mield maailmist láá suulân 1,5 miljovn sorvâd, main Euroopist 0,5 miljovn. Euroopist soorvah láá enâmustáá Ruotâst (340 000) já Suomâst (110 000).
Soorvâ eellimpirâsin láá tave kuácceevyevdistielâs teikkâ liähmustielâs meecih. Tavveen sorvâ iälá keessiv meid laajišvuovdijn já motomeh ohtâgâsah sättih pääcciđ tálvástâllâđ tuodârkuávlui vuomijd. Tave-Jieŋâmeerâ rido vuonâin keessiv ässee soorvah värrejeh tälviv sisenâmân. Sorvâ iälá mielâstis nuorâ siähálâs- já kuácceevuovdijn. Sorvâ puáhtá eelliđ meid viehâ alda härvis aassâm.
Eellimvyevih já lattim
[mute | mute käldee]Soorvah eellih enâmustáá ohtuu, mut sättih tälviv rähtiđ muádi ohtâgâs juávhuid. Kiđđuv kyeddim ääigi niŋálâsah vyelgih meddâl juávhust já hilgoh oovdeb ive vuosijd. Siämmáá ääigi oressoorvah vandârdeh soojijd, main toh finnejeh eenâb raavvâd. Koskâmiärálávt soorvah vandârdeh kiđđuv já čohčuv 15–25 km. Nuorâ soorvah sättih jotteeđ kuhebijd-uv maađhijd.
Kubdâ kozâidis iššijn sorvâ puáhtá väzziđ pyereest times-uv asseest. Soorvah láá meid pyereh vuojâdeijeeh já toh pyehtih sirdâšuđ suolluid maaŋgâ kilomeetter keččin.
Raavâd
[mute | mute käldee]Soorvah láá táválávt aktiivlumoseh iiđeed- já ehidâsveeigi ääigi. Toh poreh keessiv syeini, sino, miestuid já suávi páárhu, motomin meid čäcišaddoid. Tälviv purrâmâššân láá uáiviáášán riseh já peeci párkku. Keessiv sorvâ vyerkkee purrâmuš čoovčâ lasanemääigi várás, já porá stuárráámus uási äigistis. Joba 50 kg peeivist.[2] Tälviv piäiválâš purrâmušmeeri lii tuše 8–16 kg.
Lasanem
[mute | mute käldee]
Soorvâi roovvâd lii čohčuv. Oressoorvah kištottâleh niŋálâsâi mielâstumvuođâst neehušis tuáruin. Parâttâlmân valmâš ores kuáivu enâmân kimekyepi já kužžá toos. Niŋálâs njunnee kyepi já sáttá kužžâd jieš-uv toos. Niŋálâs tiätá kimekyepi kuužâ haajâst, ete ores lii vaalmâš parâttâllâđ.
Niŋálâs kuáddá kiđđuv 1–2, harvii kulmâ vyesi. Eidušoddâm vyesi tiäddá 11–16 kg. Tot čuávu eeni ton räi, ete uđđâ vyesi lii šoddâmin já enni vuájá tom meddâl.[2]
Vyelišlaajah já aldahyelhih
[mute | mute käldee]
Ovdil sehe Amerikist ellee sorvâ já eurooplâš sorvâ luokittâllui siämmáá šlaajâ vuálá. Luokittâllâm mield soorvâst lijjii čiččâm vyelišlaaijâd: euroopsorvâ (Alces alces alces) Euraasia viestâruásist, siberiasorvâ (A. a. pfitzenmayeri) já mantšuriasorvâ (A. a. cameloides) Nuorttâ-Euraasiast sehe nuorttâkanadasorvâ (A. a. americana), viestârkanadasorvâ (A. a. andersoni), shirassorvâ (A. a. shirasi) já alaskasorvâ (A. a. gigas) Tave-Amerikist.
Tááláá ääigi Euraasia já Tave-Amerik soorvah láá luokittâllum jieijâs šlaajáid, ko toi karyotiijpah já rumâšrááhtus láá ereslágáneh. Euroopist já Jenisei viestârbeln iälá sorvâ (Alces alces) já Tave-Amerikist sehe Euraasiast Jenisei nuorttiibeln iälá ameriksorvâ (A. americanus). Jenisei kierruin, Mongoliast já Kiinast sorvâšlaajah eellih siämmáin soojijn, kuás šlaajah sättih ruossâlistuđ. Kuábbáá-uv šlaajâst láá kyehti vyelišlaajâ. Tááláá tiäđu mield soorvâ vyelišlaajah láá Alces alces alces já A. a. caucasicus, main majemuš lii suvâttum.
Sorvâ já olmooš
[mute | mute käldee]Miäcástem
[mute | mute käldee]Sorvâ lii Suomâ merhâšitteemus pivdoellee. 1800-lovo loopâst sorvânääli uccánij ennuv lijgemiäcástem tiet, já šlaajâ masa suvâttui Suomâst. Suojâlemtoimâi iššijn sorvânääli šodâškuođij jotelávt 1930-lovvoost.
Soorvâmiäcástem tábáhtuvá táválávt uces juávhuin. Távjá ohtâ juávkku suorgât soorvâ joton nube juávhu luus, mii páácá tom. Eres miäcástemvyevih láá ovdâmerkkân orostittem umásteijee sorvâpennuin, perttum purâdemsaje alda já muotâruánnjásij iššijn kuorâdem.
Tááláá ääigi sorvâmeerijd heiviitteleh miäcástmijn. Ive 2020 soorvâ uážui miäcástiđ Suomâ pivdoelleekuávdáá mieđettâm luuvijn Laapist sehe Tavenuorttiienâmist 1. – 20. čohčâmáánu já eres kuávluin 1. čohčâmáánu - 9. roovvâdmáánu, mut tuše piäldust vahtimin. Ubâ Suomâst miäcástemäigi álgá 10. roovvâdmáánu já nohá 15. uđđâivemáánu. 31. juovlâmáánu maŋa miäcástmist ij kuittâggin uážu innig kevttiđ pennuu.[3]
Jotolâh
[mute | mute käldee].svg)
Vuájáán já soorvâ suoččâmist šadda táválávt tuođâlâš vaahâg, sehe soorvân, ulmuid já vuájánân. Kuhes jyelgih já stuorrâ ruumâš taheh soorvâst jotolâhân varâlâš. Sorvâ pärttid táválávt ehidist teikkâ iđedist, ko tot lii ucâmin purrâmuš.
Käldeeh
[mute | mute käldee]- ↑ Thomas Lilley: Sorvâ – Alces alces Suomen Lajitietokeskus. 2019. Čujottum 30.3.2022. (suomâkielân)
- ↑ a â b luontoportti.fi – hirvi (suomâkielân)
- ↑ riista.fi – metsästys- ja pyyntiajat 2020–2021 (suomâkielân)
