Njuškii siskáldâsân

Stuorrâkaavrâs

Wikipedia:st
Stuorrâkaavrâs
Cervus elaphus
(Linnaeus, 1758)
Tile LC (eellimvuáimálâš)[1]
Tieđâlâš luokittâllâm
Doomeen Sellâvááimusliih Eucarya
Kodde Elleekodde Animalia
Uáiviráiđu Savosuonâsiih Chordata
Vyeliráiđu Čielgitávtáliih Vertebrata
Luokka Njomâtteijeeh Mammalia
Lahko Kyeppirelleeh Artiodactyla
Hiäimu Sorvâelleeh Cervidae
Vyelihiäimu Jálukavrâseh Cervinae
Suuhâ Stuorrâkavrâseh Cervus
Šlaajâ elaphus

Stuorrâkaavrâs (Cervus elaphus) lii jálukavrâsij vyelihiäimun kullee kavrâsšlaajâ. Stuorrâkavrâsist láá suomâkielân noomah "isokauris", "saksanhirvi" já "punahirvi", já eŋgâlâskielân "red deer".

Ovdil jurdâččui, ete stuorrâkavrâsist láá ohtsis 18 vyelišlaaijâd, mutâ tááláá ääigi stuorrâkavrâseh láá juohhum love vyelišlaajân. Vaapiit (C. e. canadensis) já jaapaankaavrâs (Cervus nippon) láá tagareh šlaajah, moh ovdil lohhojii stuorrâkavrâs vyelišlaaijân.

Olgohäämi já stuárudâh[mute | mute käldee]

Stuorrâkavrâsvuosijn láá tiälhuh.

Stuorrâkaavrâs lii soorvâ, vaapiit já sambar maŋa niäljádin stuárráámus sorvâelleešlaajâ.[2] Stuorrâkavrâsores tiäddá 160–240 kg,[3] mutâ tot sáttá teddiđ joba 340 kg.[4] Niŋálâsah láá ucebeh, já toh teddih suullân 120–170 kg.[3] Tiäddu kuittâg mulsâšud ennuv vyelišlaajâi kooskâst. Stuárráámus vyelišlaajâ lii Cervus ephalus ephalus. Ton oráseh teddih joba 500 kg. Ucemus vyelišlaajâ vist lii Cervus ephalus corsicanus, mon ohtâgâsah teddih 80–100 kg.[5]

Stuorrâkavrâs turkkâ lii keessiv ruopsisruškâd.[6] Čohčuv puoh vyelišlaajah šoddâdeh assab tuurhâ täälvi várás.[7] Tälviv vyelišlaajâi tuurhâ ivne mulsâšud eenâb ko eres iveaaigij: Euroop vyelišlaajâin lii ränisruškis tälviturkkâ, já ovdâmerkkân kaspiastuorrâkavrâsist lii ránásub turkkâ. Vuosijn láá aalgâst tiälhuh, mutâ toh láppojeh keesi ääigi. Motomijn ohtâgâsâin tiälhuh iä kuittâg lappuu kuássin.

Stuorrâkavrâsorásij sevealodâh lii 110–130 cm, já niŋálâsâi sevealodâh lii 95–105 cm.[8] Kukkodâh lii 175–250 cm,[3] já pieinis lii suullân 15 cm.

Tuše orásijn láá čuárvih. Čuárvih kaččeh kiđđuv, já toh šodâškyetih tállân uđđâsist. Čoorvij kukkodâh lii táválávt 70 cm, já toh teddih 1 kg, mutâ stuorrâ čuárvih láá joba 115 cm kuheh já teddih 5 kg.[3]

Stuorrâkavrâs lavdâm

Lavdâm[mute | mute käldee]

Stuorrâkavrâseh eelih vijđes kuávlust Maadâ-, Koskâ- já Nuorttâ-Euroopist. Ton lasseen stuorrâkavrâseh iälusteh tagarijn Tave-Afrik enâmijn ko Tunisiast, Algeriast já Marokkost. Stuorrâkavrâseh tiättojeh meiddei tagarijn Aasia enâmijn ko Iranist, Tuurkist já Kazakstanist sehe Kaukasus-váráduvâst.

Stuorrâkavrâseh láá puohtum maŋgáid enâmáid pirrâ maailm, ei. Ovtâstum staatáid, Kanadan, Uđđâ-Seelandân, Australian, Perun já Chilen.

Stuorrâkaavrâs puohtui meiddei Suomân pivdoellen jo 1400–1500-lovvoost Ruissalon já Åland eennâmkoodán.[9] Ruissalo majemuuh ohtâgâsah meddâlistojii ive 1599, já Åland eennâmkode nääli lappui 1600-lovo aalgâst.[10] Ulmuuh iä lah halijdâm pyehtiđ stuorrâkavrâsijd Suomân uđđâsist, tastko šlaajâ ij lah hárjánâm Suomâ kolmâ talvijd.[11]

Stuorrâkavrâseh eelih meecijn, moi alda láá piälduh, ridoh já jeegih. Táválumosávt stuorrâkavrâseh kávnojeh váráduvâi siähálâsvuovdijn já lostâmeecijn.[12]

Raavâd[mute | mute käldee]

Keessiv stuorrâkavrâseh poreh suoinijd, sinoid, versoid, loostâid, heđâlmijd, muorjijd já kuobbârijd.[12][13] Tälviv vist toh poreh muorâi páárhu, toŋŋâsijd já muorâi oovsijd.

Stuorrâkavrâseh tovâtteh stuorrâ vahâgijd ko toh eelih eennâmviljâleijei piälduin ucâmin raavvâd.[14] Nube tááhust táálunkuávlui ulmuuh pyehtih meiddei tiänáđ viehânáál ruuđâ miäcástem já kavrâspiärgu pyevtittem peht.[14]

Lasanem[mute | mute käldee]

Stuorrâkavrâsoráseh šaddeh suhâjuátkimahan 16 mánuppaje ahasâžžân,[4] já niŋálâsah vist suullân kyevti-ihásâžžân. Stuárráámus uási orásijn parâttâleh kuittâg eskin viiđâ- teikkâ kuuđâihásâžžân, tastko eskin talle toi čuárvih láá tuárvi stuárráh taištâlmij várás.[4]

Stuorrâkavrâseh eelih stuorrâ čoogijn.

Stuorrâkavrâsij kieimâmäigi lii čohčâmáánust skammâmáánu räi.[14] Kieimâmääigi aalgâst oráseh joteh niŋálâsâi kuávluin já irâtteh nuurrâđ niŋálâsâid, moiguin toh parâttâleh.[14] Oráseh kištottâleh koskânis niŋálâsâin, já motomin nubbe ores jáámá taištâlem ääigi.[14] Jämimeh tábáhtuveh harvii, já tuše talle ko oráseh láá suullân siämmáá stuárusiih iäge pyevti mudoi selvâttiđ tom, ete kuábáš lii haldâšeijee ores.[14]

Niŋálâsah láá čuávjist 240–262 peivid já kyeddih kiđđuv táválávt tuše oovtâ vyesi, mutâ motomin meiddei kyehti vyesi.[15] Vyesih teddih suullân 15 kg.[15] Kyehti oho šoddâm maŋa vyesih servih stuorrâkavrâsčoggijd,[15] main pyehtih leđe joba 400 ohtâgâssâd.[16] Vyesih orostâleh niŋálâssáin čuávuváá kieimâmääigi räi.

Stuorrâkavrâseh eelih luándust suullân 14–15-ihásâžžân,[17] mutâ motomeh joba 18-ihásâžžân.[14]

Fáádást eres soojijn[mute | mute käldee]

Käldeeh[mute | mute käldee]

  1. ↑ Red Deer iucnredlist.org. Čujottum 30.5.2024. (eŋgâlâskielân)
  2. ↑ Silva, M., & Downing, J. A.: CRC handbook of mammalian body masses. CRC Press, 1995.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Macdonald, D.W. & Barrett, P.: Mammals of Europe. Princeton University Press, 1993. ISBN 0-691-09160-9. Tyeje nettiversio.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Red Deer Breeding Biology www.wildlifeonline.me.uk. Čujottum 30.5.2024. (eŋgâlâskielân)
  5. ↑ Geist, Valerius: Deer of the world: their evolution, behaviour, and ecology, s. 202. Stackpole Books, 1998. ISBN 0-8117-0496-3.
  6. ↑ Thomas, Jack Ward & Toweill, Dale: Elk of North America, Ecology and Management. HarperCollins, 2002. ISBN 1-58834-018-X.
  7. ↑ Geist, Valerius: Deer of the World: Their Evolution, Behavior, and Ecology. Stackpole Books, 1998. ISBN 0-8117-0496-3.
  8. ↑ Red deer hunting www.doc.govt.nz. Čujottum 30.5.2024. (eŋgâlâskielân)
  9. ↑ Neuvonen, Veikko: Luontokohteet, s. 55. Suomen 100 -sarja. Helsinki: Karttakeskus, 2010. ISBN 978-951-593-397-3.
  10. ↑ Nummi, Petri: Suomeen istutetut riistaeläimet, s. 36. Julkaisusarjan 9. osa, 2. uudistettu painos. Helsinki: Helsingin yliopisto, Maatalous- ja Metsäeläintieteen Laitos, 1988. ISBN 951-45-4760-8.
  11. ↑ Kalaja, Eeva: Suomen luonnon tietosanakirja, s. 342. Helsinki: Valitut Palat, 1977. ISBN 951-9078-31-2.
  12. ↑ 12,0 12,1 Laukkanen, Anna-Maija & Virtanen, Matti: Koko perheen eläinkirja, s. 107. 2. painos. Vantaa: Kirjalito, 1997. ISBN 951-28-1927-9.
  13. ↑ Eisenreich, Wilhelm: Koko perheen luonto-opas: Kasvit, sienet, pieneläimet, perhoset, kalat, linnut, nisäkkäät, s. 146. Jurgâlâm Nuuja, Ismo & Palokangas, Risto. Jyväskylä: Gummerus, 1995. ISBN 951-20-4735-7.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 Red Deer The British Deer Society. Čujottum 31.5.2024. (eŋgâlâskielân)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Senseman, Rachel Lesley: Cervus elaphus (elk) Animal Diversity Web. Čujottum 31.5.2024. (eŋgâlâskielân)
  16. ↑ European Red Deer Fossil Rim Wildlife Center. Čujottum 31.5.2024. (eŋgâlâskielân)
  17. ↑ 10 Fun Facts about Red Deer Highland Safaris. Čujottum 31.5.2024. (eŋgâlâskielân)
Viežžum saajeest "https://smn.wikipedia.org/w/index.php?title=Stuorrâkaavrâs&oldid=106020"