Njuškii siskáldâsân

Vaapiit

Wikipedia:st
Vaapiit
Cervus canadensis
(Erxleben, 1777)
Tile LC (eellimvuáimálâš)[1]
Tieđâlâš luokittâllâm
Doomeen Sellâvááimusliih Eucarya
Kodde Elleekodde Animalia
Uáiviráiđu Savosuonâsiih Chordata
Vyeliráiđu Čielgitávtáliih Vertebrata
Luokka Njomâtteijeeh Mammalia
Lahko Kyeppirelleeh Artiodactyla
Hiäimu Sorvâelleeh Cervidae
Vyelihiäimu Jálukavrâseh Cervinae
Suuhâ Stuorrâkavrâseh Cervus
Šlaajâ canadensis

Vaapiit (Cervus canadensis) lii sorvâellei hiäimu nubben stuárráámus šlaajâ já ohtâ stuárráámuin elleešlaajâin Tave-Amerikist já Nuorttâ-Aasiast. Ovdil jurdâččui, ete vaapiit lâi stuorrâkavrâs vyelišlaajâ, mutâ tááláá ääigi vaapiit já stuorrâkaavrâs nabdojeh lemin sierânâs šlaajah.

Vapitist láá maŋgâ vyelišlaajâ, main kuttâ eelih Tave-Amerikist já nelji Nuorttâ- já Koskâ-Aasiast. Šlajâttâllâm lii kuittâg viehâ epivises. Motomeh totkeeh eteh, ete puohnâssân láá tuše nelji vyelišlaajâ, já motomij totkei mield Aasiast láá vittâ, iäge nelji, vyelišlaajâ.

Eŋgâlâskielân vapitist láá noomah "elk" já ”wapiti”, já suomâkielân vaapiit lii "kanadanhirvi" teikâ "vapiti". Eŋgâlâskielâg nommâ "wapiti" puátá cree- já shawneekielâin, main vaapiit nommâ lii "waapiti" ađai "vielgis pottâ".

Olgohäämi já stuárudâh

[mute | mute käldee]

Vapitij sevealodâh lii 0,75–1,5 m, já vapiteh láá 1,6–2,7 m kuheh. Orásij čuárvih pyehtih leđe paijeel meetter kukkosiih, nuuvt ete vaapiitores puáhtá leđe joba kulmâ meetter olluv.[2] Čuárvih kaččeh meddâl njuhčâmáánust, já toh šodâškyetih mestâ tállân uđđâsist.[3] Čuárvih stuáruh 2 cm jyehi peeivi,[4] já toh šaddeh oles kukkodâhân porgemáánust.

Oráseh teddih 178–497 kg, já niŋálâsah 171–292 kg.[5] Stuárráámus vaapiit vyelišlaajâ lii Kaliforniast, Oregonist, Washingtonist já Brittilii Kolumbiast iälusteijee rooseveltvaapiit (C. c. roosevelti), mon oráseh teddih 318–499 kg, mutâ motomin joba 600 kg.[6] Niŋálâsah-uv láá uáli jo stuárráh, já toh teddih 261–283 kg.[7]

Vaapiit tuurhâ ivne lii kiddâ iveääigist. Keessiv turkkâ lii tevkkâdub já ruopsâdub, já tälviv tot lii ránásub já kuovgâdub. Čohčuv vaapiit šoddâd assab tuurhâ täälvi várás,[8] já kiđđuv šadda uđđâ turkkâ mii ij lah siämmáá liegâs já assaa ko tälviturkkâ. Vaapiit pottâ já pieinis láá vielgâdeh.

Lavdâm

[mute | mute käldee]
Vaapiit tááláš já historjálâš lavdâm

Aasiast vapiteh iälusteh tagarijn enâmijn ko Mongolia, Kirgisia, Kazakstan, Ruoššâ já Bhutan. Ton lasseen vapiteh eelih vijđes kuávlust Kiinast. Ovdâmerkkân toh tiättojeh tagarijn autonomisijn kuávluin ko Xinjiang, Tiibet já Sismongolia sehe tagarijn eennâmkuudijn ko Gansu já Shanxi.

Tave-Amerikist vaapiit lavdâm lâi ovdil čuuvtij vijđásub ko onnáá peeivi, já toh tiättojii stuorrâ uásist Kanada já mestâ ubâ Ovtâstum staatâin.[2] Vapiteh kuittâg miäcástuvvojii hirmâd ennuv, já tondiet toh láá karttâm eelliđ tuárispeln leijee kuávluin.[2] Ovdil eurooplij puáttim Tave-Amerikist iälustii arvâlusâi mield love miljovn vapitid.[9] Šlaajâ ij kuittâg lah uhkevuálásâš, já onnáá peeivi Tave-Amerikist láá suullân miljovn ohtâgâssâd.[9]

Ovtâstum staatâin lii távjá irâttum pyehtiđ vapitijd maasâd toid kuávloid, main toh láá lappum. Ive 1913 motomeh källeevärivapiteh (vyelišlaajâ C. c. nelsoni) puáhtojii Pennsylvanian, já onnáá peeivi tobbeen eelih suullân 1 400 vapitid.[10][11][12] Vapiteh láá puohtum meiddei tagaráid uásistaatáid ko Kentucky, Wisconsin,[13] Tave-Carolina, Tennessee, Georgia, Virginia já Uárji-Virginia.[14] Kentuckyst iälusteh jo 15 000 vapitid, já ive 2016 Tave-Carolinast oinui vaapiit vuossâmuu keerdi masa 300 ihán.[15]

Vapiteh puáhtojii Argentiinan 1900-lovo aalgâst[16] já Uđđâ-Seelandân 1800-lovo pelimuddoost.[17] Onnáá peeivi toh annojeh háitulâžžân viereššlaaijân, tastko kuábbáá-uv enâmist vapiteh tovâtteh stuorrâ vahâgijd páiháláid šaddo- já elleešlaajáid.[18]

Vapiteh iälusteh lostâ- já kuácceevuovdijn, kiedijn, váráduvâin já sinokuávluin.

Raavâd

[mute | mute käldee]

Vapiteh láá šaddoporreeh, já toh poreh koskâmiärálávt 9,1 kg raavvâd jyehi peeivi.[19] Vapiteh oceh raavvâd ain iđedist já ehidist, já peiviv toh vuoiŋâsteh syejeest. Toi raavâdvalje lii kiddâ iveääigist. Ovdâmerkkân keessiv vapiteh poreh maaŋgâlágánijd kukkáid já versoid, tälviv vist muorâi páárhu. Sinošaddoid toh poreh ubâ ive. Vapiteh poreh meiddei miestuid, muorâi loostâid, kuácceid já jievjâmijd.[20]

Oráseh taištâlmin
Vyesi

Lasanem

[mute | mute käldee]

Vaapiitoráseh já niŋálâsah eelih iänáážin sierâ čoogijn, mutâ talle ko kieimâmäigi álgá, te orásij já niŋálâsâi čageh teivih já siävuttuveh koskânis. Kieimâmäigi lii čohčuv, já tot álgá porgemáánu loopâst já pištá roovvâdmáánu pelimudo räi.[21] Niŋálâsâi čageh láá stuárráh já orásij čageh vist uceh, já motomin tuše muáddi orráás joteh oovtâst. Ovdil kieimâmääigi vapiteh värrejeh váráduvváid, kost niŋálâsah maŋeláá kyeddih vuosijdis.[2]

Kieimâm ääigi oráseh jiänáttâleh korrâ jienáin, tastko toh irâtteh paldattâllâđ eres orásijd, vâi toh jiejah pesâččii parâttâllâđ niŋálâsâiguin. Jis oráseh kuáhtájeh já kuábáškin ij luovât, te toh taištâlškyetih čorvijnisguin.[22]

Niŋálâs lii čuávjist 8–9 mánuppaijeed, já tot kuáddá táválávt tuše oovtâ vyesi keessiv. Vyesih teddih suullân 16 kg. Vuosijn láá aalgâst tiälhuh, mutâ toh láppojeh keesi loopâ räi. Vapiteh kyeđih šoddâmkuávluidis suullân kuulmâihásâžžân. Luándust vapiteh eelih koskâmiärálávt 10–13 ihheed. Motomeh vyelišlaajah eelih 15 ihheed.[23]

Uhkeh

[mute | mute käldee]

Tave-Amerikist já Aasiast láá maŋgâ piätuellee, moh pivdeh vapitijd: koojoot, kumppi, ränis- já čapiskuobžâ, puuma já siberiatiiger.[24][25] Piätuelleeh pivdeh orásijd harvii, tastko toh láá piätuelleid liijkás kievrah já stuárráh.

Vapiteh velttih piätuelleid elimáin stuorrâ čoogijn, main láá joba 400 ohtâgâssâd.[5] Niŋálâsah pisottâleh čoogijn vuosijnis. Oráseh vist pyehtih jotteeđ ohtuu, tastko piäđuh iä ääšti taid siämmáánáál ko niŋálâsâid. Táválávt piätuelleeh äštih orásijd tuše kuhes kieimâmääigi maŋa talle ko oráseh láá kiävttám ennuv vuoimijd parâttâlmân já taištâlmân.[26]

Piätuellei lasseen vapitijd äštih meiddei maaŋgah taavdah, main uási puátih ulmui kärjiellein. Vapiteh láá irâttum puáhuttuđ, mutâ tot ij lah ain luhostum.

Fáádást eres soojijn

[mute | mute käldee]

Käldeeh

[mute | mute käldee]
  1. ↑ Wapiti iucnredlist.org. Čujottum 13.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Elk nationalgeographic.com. 10.5.2011. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  3. ↑ Frey, David: Wolves help shape how long elk keep antlers wildlife.org. 12.10.2018. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  4. ↑ Eight points about antlers www.fws.gov. 16.6.2021. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  5. ↑ 5,0 5,1 Cervus elaphus web.archive.org. 10.11.2014. Animal Diversity Web. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  6. ↑ Roosevelt Elk web.archive.org. 5.6.2007. Alaska Department of Fish and Game. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  7. ↑ Robb, B.: The Ultimate Guide to Elk Hunting, s. The Lyons Press. The Lyons Press, 2001. ISBN 1-58574-180-9.
  8. ↑ Elk - Cervus elephus web.archive.org. 15.1.2013. Wind Cave National Park. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  9. ↑ 9,0 9,1 Rocky Mountain Elk web.archive.org. 28.11.2020. U.S. Fish and Wildlife Service. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  10. ↑ History of Elk in PA www.pgc.pa.gov. Pennsylvania Game Commission. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  11. ↑ Plan for Elk Watching and Nature Tourism in North Central Pennsylvania web.archive.org. North Central Pennsylvania Regional Planning and Development Commission. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  12. ↑ Pennsylvania banks on elk to draw visitors web.archive.org. 9.3.2012. USA Today. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  13. ↑ Elk in Wisconsin dnr.wisconsin.gov. Wisconsin Department of Natural Resources. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  14. ↑ Returning Elk to the Southeast: A 20-year Retrospective web.archive.org. 4.1.2021. Wildlife Management Institute. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  15. ↑ Allen, Keith: First elk seen in South Carolina since 1700s web.archive.org. 16.1.2021. CNN. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  16. ↑ Elk & Elk Hunting web.archive.org. 6.8.2006. Petersen's Hunting. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  17. ↑ Deer farming in New Zealand web.archive.org. 24.5.2010. Deer Farmers' Information Network. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  18. ↑ Ecology of Cervus elaphus web.archive.org. 13.3.2016. Global Invasive Species Database. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  19. ↑ Elk Biology web.archive.org. U.S. Fish & Wildlife Service. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  20. ↑ Elk www.fs.usda.gov. Forest Service. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  21. ↑ Autumn Elk Rutting Season in Rocky Mountain National Park mycoloradoparks.com. 1.9.2021. Čujottum 14.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  22. ↑ Elk web.archive.org. 10.1.2011. Washington Department of Fish & Wildlife. Čujottum 15.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  23. ↑ Great Smoky Mountains National Park - Elk Biology (U.S. National Park Service) web.archive.org. 13.1.2011. National Park Service. Čujottum 15.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  24. ↑ Griffin, Kathleen A. et al.: Neonatal mortality of elk driven by climate, predator phenology and predator community composition. Journal of Animal Ecology, 2011, nr 80 (6), s. 1246–1257. doi:10.1111/j.1365-2656.2011.01856.x. Bibcode:2011JAnEc..80.1246G. Artikkâl nettiversio. (eŋgâlâskielân)
  25. ↑ Hayward, M. W. & Jędrzejewski, W. & Jêdrzejewska, B.: Prey preferences of the tiger Panthera tigris. Journal of Zoology, 2012, nr 286 (3), s. 221–231. doi:10.1111/j.1469-7998.2011.00871.x. Artikkâl nettiversio. (eŋgâlâskielân)
  26. ↑ Wilmers, Christopher C. et al.: How climate impacts the composition of wolf‐killed elk in northern Yellowstone National Park. Journal of Animal Ecology, 2020, nr 89 (6), s. 1511–1519. PubMed:32145069. doi:10.1111/1365-2656.13200. Bibcode:2020JAnEc..89.1511W. Artikkâl nettiversio. (eŋgâlâskielân)
Viežžum saajeest "https://smn.wikipedia.org/w/index.php?title=Vaapiit&oldid=106105"