Eurooplâš kuosâkodde
| Eurooplâš kuosâkodde Dama dama (Linnaeus, 1758) |
|
|---|---|
 |
|
| Tile | LC (eellimvuáimálâš)[1] |
 |
|
Tieđâlâš luokittâllâm |
|
| Doomeen | Sellâvááimusliih Eucarya |
| Kodde | Elleekodde Animalia |
| Uáiviráiđu | Savosuonâsiih Chordata |
| Vyeliráiđu | Čielgitávtáliih Vertebrata |
| Luokka | Njomâtteijeeh Mammalia |
| Lahko | Kyeppirelleeh Artiodactyla |
| Hiäimu | Sorvâelleeh Cervidae |
| Vyelihiäimu | Jálukavrâseh Cervinae |
| Suuhâ | Dama |
| Šlaajâ | dama |
Eurooplâš kuosâkodde (Dama dama) lii sorvâellei hiäimun kullee kavrâsšlaajâ. Kuosâkoddešlaajah láá kyehti: eurooplâš kuosâkodde já persialâš kuosâkodde (Dama mesopotamica). Eurooplâš kuosâkodde lâi uáli jo pivnohis ellee Euroop kunâgâslijn muorâkaardijn, já ovdâmerkkân Ruotân vuossâmuuh kuosâkodeh puáhtojii jo 1500-lovvoost.[2]
Kuosâkoddeest láá suomâkielân noomah "täpläkauris" já "kuusipeura" já eŋgâlâskielân "European fallow deer", "fallow deer" já "common fallow deer".
Olgohäämi já stuárudâh[mute | mute käldee]
Eurooplâš kuosâkodde lii stuorrâ kavrâsšlaajâ. Ores tiäddá 60–100 kg, mutâ láá tiettum meiddei oráseh, moh láá tiäddám 150 kg.[3] Niŋálâs tiäddá 30–50 kg.
Orásij sevealodâh lii 85–90 cm, já oráseh láá 130–160 cm kuheh.[2][4] Niŋálâsah láá tuše váhá ucebeh, já toi kukkodâh lii táválávt 130–150 cm.
Orásijn láá čuárvih, moh šaddeh stuárráámuu kukkodâhân talle ko ores lii kuulmâihásâš. Ton räi čuárvih láá uccâ säägih. Čoorvij kukkodâh lii suullân 60 cm.[5] Euroopliih kuosâkoddeoráseh kočâtteh čorvijdis jyehi kiiđâ parâttâllâmääigi maŋa, já čuárvih šodâškyetih tállân uđđâsist.[2][6] Mađe säävrib já puárásub ores lii, te tađe stuárráábin ton čuárvih šaddeh.[2]
Tuurhâ ivne mulsâšud ennuv.[7] Táválumosávt kuudijn lii keessiv ruopsisruškis turkkâ, mast láá vielgis tiälhuh, já tälviv ruškisränis turkkâ, mast iä lah tiälhuh.[8] Ohtâgâsah pyehtih meiddei leđe ollásávt vielgâdeh (leukistliih)[9] teikkâ ollásávt čappâdeh (melanistliih). Kuosâkodeh pyehtih leđe meiddei nk. "meeniilliih", ađai tiälhuh uáinojeh keessiv já tälviv čielgâsubbooht ko eres ivnevariaatioin, ige piäinást lah čapis ivne. Meenniillâš ivnevariaatio ij lah hirmâd táválâš, mutâ ij härvinâškin. Melanistlâš ivnevariaatio vist lii härvinub, já leukistlâš lii puoh härvinumos.
Lavdâm[mute | mute käldee]
1. Algâaalgâlâš kuávlu (fáárust meiddei D. mesopotamica)
2. Máhđulávt algâaalgâlâš kuávlu
3. Historjáliih sirdemeh Euroopân
4. Uđđâ sirdemeh eres eennâmoosijn
Eurooplâš kuosâkodde puátá algâaalgâlávt Tuurkist já Koskâmeerâ kuávlu nuorttâoosijn.[2] Kuosâkodeh iälustii meiddei Euroopist, mutâ šlaajâ jaamij suhâjämimân jo ovdâhistorjálii ääigi.[8] Kuosâkodeh láá kuittâg suhâjäämmim maŋa puohtum Euroopân maŋgii. Suullân 3 000 ihheed tassaaš foinikialiih puohtii kuosâkuudijd Maadâ-Euroopân uhre-ellen, já Rooma väldikoddeest-uv kuosâkodeh koddojii immeelpalvâlusâin.[2] Roomaliih meiddei puohtii kuosâkuudijd eres kuávloid tego Hispanian, Gallian já Germanian.[2]
Tááláá ääigi euroopliih kuosâkodeh eelih enâmustáá iänáážin Maadâ-Euroopist já Koskâ-Euroopist, já šlaajâ lii eromâš styeres Saksaast. Kuosâkodeh láá puohtum meiddei maŋgáid eres enâmáid pirrâ maailm. Afrikist toh iälusteh tagarijn enâmijn tego ko Algeria, Kap Verde, Madagaskar, Maadâ-Afrik já Tunisia.[10] Tave-Amerikist euroopliih kuosâkodeh tiättojeh Ovtâstum staatâin já Kanadast.[10] Maadâ-Amerikist toh iälusteh Perust, Chilest já Argentiinast.[10] Meiddei Australiast já Uđđâ-Seelandist láá euroopliih kuosâkoddenäälih.[10]
Hirmâd vijđes lavdâm áánsust eurooplâš kuosâkodde lii eellimvuáimálâš šlaajâ. Euroopist eelih ohtsis joba miljovn ohtâgâssâd,[11] main Stuorrâ-Britanniast suullân 100 000.[12] Persialâš kuosâkodde lii kuittâg IUCN mield hirmâd uhkevuálásâš. Ovdil toh tiättojii Irakist, Israelist, Jordaniast, Libanonist já Syyriast, mutâ onnáá peeivi iänáážin viestâr-Iranist.
Euroopist kuosâkodeh eelih táválávt meecijn, moi pirrâ láá piälduh. Tavveen toh iälusteh kuosâmeecijn.
Eurooplâš kuosâkodde Suomâst[mute | mute käldee]
Eurooplâš kuosâkodde ij lah táválâš šlaajâ Suomâst, já tot tiättoo iänáážin Inkoost, Hyvinkääst já maadâviestâr-Suomâ suáluikuávluin.[8] Hyvinkääst lii stuárráámus populaatio. Ive 2006 Suomâst lijjii suullân 600 kuosâkodded, ive 2011 suullân 300 já ive 2016 suullân 500.[8]
Suomâst kuosâkodde lii pivdoellee, já jyehi ive koddojeh suullân 150 ohtâgâssâd.[8] Kuosâkode pivdemäigi lii čohčâmáánu loopâst uđđâivemáánu loopâ räi. Niŋálâs, mast lii vuálá oovtâihásâš vyesi, ij uážu koddeđ.
Kuosâkodde hiätá šoŋŋâdâhnubástusâst, tastko tot ij killáá Suomâ kolmâ taalvijd siämmáá pyereest ko algâalgâliih šlaajah.[8] Kuosâkodeh piämmojeh tälviv, tastko toh iä kaavnâ tuárvi raavvâd assaas muottuu tiet.
Raavâd[mute | mute käldee]
Euroopliih kuosâkodeh poreh suoinijd, muorâi uurbijd já loostâid, ruotâsšaddoid, kuobbârijd, heđâlmijd já keessiv meiddei muorjijd.[8] Tälviv toh poreh taamiterhoid já muorâi kuácceid.[8] Kuosâkodeh lihâdeh stuorrâ čoogijn, já toh tovâtteh stuorrâ vahâgijd ko toh oceh raavvâd ulmui muorâkaardijn já meecijn.
_-_Fallow_deer,_Bareggio,_Italia,_08.2018_(10).jpg)
Lasanem[mute | mute käldee]
Kuosâkuudij kieimâmäigi lii čohčuv, já tot pištá suullân nelji mánuppaje uđđâivemáánu räi.[8] Máddáápiäláá páálupeeleest parâttâllâm tábáhtuvá cuáŋuimáánust, ađai tobbeen-uv tot tábáhtuvá čohčuv.
Oráseh kyeđih hajâmeerhâid, vâi niŋálâsah tietih, ete toh láá valmâšeh parâttâlmân.[5] Parâttâllâm ääigi oráseh noreh pirrâsis niŋálâshaaremijd, moiguin toh parâttâleh. Jis niŋálâs iirât vyelgiđ meddâl orráás revirist, te ores sáttá volliittiđ niŋálâs, amas tot patârittiđ.[5]
Vyesih šaddeh kesimáánust.[8] Táválávt šadda tuše ohtâ vyesi, mut motomin pyehtih šoddâđ kyehti vyesi.[4] Jis vyesih šaddeh liijkás maŋŋeed já tälvi puátá tooleeb ko táválávt, te vyesih sättih jäämmiđ.[8] Meiddei oráseh, moh láá parâttâllâm, sättih jäämmiđ tälviv kuhes kieimâmääigi loopâst, tastko toh láá kiävttám puoh vuoimijdis parâttâllâm ääigi.[8]
Niŋálâsah šaddeh rävisin 4–6-ihásâžžân, já oráseh 5–9-ihásâžžân.[13] Oráseh eelih suullân 8–10-ihásâžžân já niŋálâsah 12–16-ihásâžžân.[14] Faŋgâvuođâst kuosâkodeh eelih kuhheeb, joba 21 ihheed.[14]
Fáádást eres soojijn[mute | mute käldee]
Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Eurooplâš kuosâkodde.
Käldeeh[mute | mute käldee]
- ↑ Common Fallow Deer iucnredlist.org. Čujottum 25.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Nummi, Petri: Suomeen istutetut riistaeläimet, s. 30–32. Julkaisusarjan 9. osa, 2. uudistettu painos. Helsinki: Helsingin yliopisto, Maatalous- ja Metsäeläintieteen Laitos, 1988. ISBN 951-45-4760-8.
- ↑ Burnie, D. & Wilson, D. E. (toim.): Animal: The Definitive Visual Guide to the World's Wildlife. DK Adult, 2005. ISBN 0789477645.
- ↑ 4,0 4,1 Nuorteva, Pekka & Henttonen, Heikki: Eläimiä värikuvina: Nisäkkäät, matelijat, sammakkoeläimet, s. 109. WSOY, 1989. ISBN 951-0-13603-4.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Fallow deer www.britannica.com. Čujottum 25.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Lindén, H. & Hario, M. & Wikman, M. (toim.): Riistan jäljille, s. 97–99. Edita, 1996. ISBN 951-37-2036-5.
- ↑ Fallow Deer web.archive.org. 23.5.2014. Čujottum 26.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 Bjärvall, Anders & Ullström, Staffan: Suomen nisäkkäät. Helsinki: Otava, 2011.
- ↑ Prior, John: Dear Watch, s. 80. David & Charles Inc., 1987.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Long, J. L.: Introduced Mammals of the World: Their History, Distribution and Influence. Cabi Publishing, 2003. ISBN 9780643067141.
- ↑ Bijl, Hanna & Csányi, Sándor: Fallow Deer (Dama dama) Population and Harvest Changes in Europe since the Early 1980s. Sustainability, 2022-01, 14. ihekerdi, nr 19, s. 12198. doi:10.3390/su141912198. ISSN 2071-1050. Artikkâl nettiversio. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Fallow deer People's Trust for Endangered Species. Čujottum 26.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Fallow deer (Dama dama) longevity, ageing, and life history genomics.senescence.info. Čujottum 26.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 14,0 14,1 Fallow Deer mammal.org.uk. Čujottum 26.5.2024. (eŋgâlâskielân)