Ruošâluosâ
| Ruošâluosâ Oncorhynchus gorbuscha (Walbaum, 1792) |
|
|---|---|
 |
|
| Tile | DD (váijuvávt tubdum) |
 |
|
Tieđâlâš luokittâllâm |
|
| Doomeen | Sellâvááimusliih Eucarya |
| Kodde | Elleekodde Animalia |
| Uáiviráiđu | Savosuonâsiih Chordata |
| Vyeliráiđu | Čielgitávtáliih Vertebrata |
| Pajeluokka | Tähtikyeleh Osteichthyes |
| Luokka | Actinopterygii |
| Vyeliluokka | Neopterygii |
| Lahko | Luosâkyeleh Salmoniformes |
| Hiäimu | Luosah Salmonidae |
| Vyelihiäimu | Eidusiih luosah Salmoninae |
| Suuhâ | Kuálhismeerâluosah Oncorhynchus |
| Šlaajâ | gorbuscha |
Ruošâluosâ (Oncorhynchus gorbuscha) lii kuálhismeerâluosâi suuhân kullee luosâšlaajâ. Eŋgâlâskielân ruošâluosâst láá noomah "pink salmon" já "humpback salmon". Suomâkielân ruošâluosâ lii "kyttyrälohi", já tlingitkielân tot lii "cháas'". Suomâkielâlâš nommâ puátá kurppeest, mii orásijn šadda ovdil kuuđđâm.
Väldimeerâst eres kyeleh já riddokuávlui lodeh poreh uccâ ruošâluosâid, já rävis ruošâluosâid vist poreh sehe merânjomâtteijeeh (om. päkkiválláh) já kyeleh (om. kuálhismeerâpáldáh já haih).[1] Saivâčääsist ruošâluosâid poreh eromâšávt kuobžah, mutâ meiddei kuumpih, čiävráh já vielgisuáivmerâkuáskimeh.[1]
Olgohäämi já stuárudâh[mute | mute käldee]
Ruošâluosah láá čiččâm virgálii luosâšlaajâst puoh ucemusah. Ruošâluosah teddih 1,5–2 kg, já toh láá 40–50 cm kuheh. Stuárráámus ruošâluosâ kuittâg teedij 6,8 kg, já tot lâi 76 cm kukke.[2]
Väldimeerâst ruošâluosah láá kuovgissiilbâivnásiih. Ruošâluosâi selgi muttoo kuovgisruánáájin já čuávji vielgâdin talle ko toh mäccih juvváid kuuđđâđ. Orásijn šadda kurppe, já tast ruošâluosah láá finnim noomâ "humpback").[1] Ruošâluosâin láá tevkis tiälhuh roopâst já monnjâveepsist.[1]
Raavâd[mute | mute käldee]
Saivâčääsist ruošâluosah poreh planktontiäpuid já čielgitävtittemes elleid. Väldimeerâst planktontiäpui já čielgitävtittemes ellei lasseen toh poreh uccâ kuáláid.[3] Ruošâluosah poreh meiddei kalmarijd.[3] Kođoääigi ruošâluosah jaskeh purâmist ollásávt.[3]
Lavdâm[mute | mute käldee]
Aasiast ruošâluosah iälusteh Ruošâ Lenajuuvâst, Koreast já Jaapaan Honshūsuollust. Tave-Amerikist toh tiättojeh Kanada Mackenziejuuvâst[4] ain Pugetluovtâ räi Washington uásistaatâst. Ruošâluosah kuittâg uáinojii meiddei Kaliforniast tagarijn juuvâin ko San Lorenzo ive 1915[5] já Sacramento 1950-lovvoost.[6]
Ruošâluosah láá ištâdum Tave-Amerik Stuorrâjavrijd, já toh láá jo hárjánâm eelliđ tobbeen.[7] Euroopist ruošâluosah láá ištâdum Vielgismeerân já Baareencmeerân. Ruošâluosah láá oinum vaajâldmin juuvâin Taažâst, Ruotâst, Irlandist, Stuorrâ-Britanniast já Islandist. Taažâ riddokuávluin ruošâluosah tiättojeh jo vijđáht. Suomâst ruošâluosah tiättojeh Tiänujuuvâst, Aanaarjuuvâst já Njiävđámjuuvâst.
Ive 2017 ruošâluosânääli stuáruškuođij jotelávt, já siämmást ton tiettumkuávlu vijđánij Suomâ já Taažâ juuvâin. Stuárrumliähtu lasanij uđđâsist ive 2021. Ovdil ive 2017 arvâlui, ete Tiänujuuhân vajâldii muáddi čyeđe ruošâluossâd ain parâttes iivij. Iivij 2017–2019 vajâldii suullân 5 000 ruošâluossâd, já ive 2021 suullân 50 000 ohtâgâssâd. Parâlij iivij vist nääli lii pissoom uccen. Suijâ ruošâluosânääli jotelis stuárumân lohtâs muttojeijee šoŋŋâdâhtilán. Tastko Baareencmeerâst šoŋŋâ muttoo lieggâsubbon kiđđuv, te tobbeen ain eenâb já eenâb čiivgah rippáseh, já tondiet ain eenâb já eenâb rävis ruošâluosah vajâldeh juvváid kuuđđâđ.
Ruošâluosah láá kolmâčäcikyeleh, já toh piergejeh pyeremusávt ko čääci lii 5,6–14,6 °C.
Lasanem[mute | mute käldee]
Ruošâluosâi eellimsykli lii kyevti-ihásâš, já ruošâluosâin tiättojeh kyehti nääli: parâttesihásiih já parâlâšihásiih. Toh iä kuássin parâttâl koskânis.
Kođo tábáhtuvá kesimáánu loopâst roovvâdmáánu pelimudo räi. Niŋálâsah kuáivuh kuopijd, moid toh kyeđih meinijdis. Siämmást puátih oráseh, moh kulgâtteh kuopsâ meeinij oolâ. Niŋálâsah vähtejeh kuopijd tassaaš ko toh jäämih. Čiivgah kočâtteh korâidis juovlâmáánust kuovâmáánu räi, já njuhčâ-cuáŋuimáánust toh vaajâldškyetih meerân. Meerâst ruošâluosah poreh já stuáruh jotelávt,[1] já toh šaddeh kuuđđâmahan kyevti-ihásâžžân.
Fáádást eres soojijn[mute | mute käldee]
Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Ruošâluosâ.
Käldeeh[mute | mute käldee]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Pink Salmon fisheries.noaa.gov. 22.12.2023. Čujottum 26.6.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Oncorhynchus gorbuscha fishbase.mnhn.fr. Čujottum 26.6.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Pink Salmon www.adfg.alaska.gov. Alaska Department of Fish and Game. Čujottum 26.6.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Irvine, J.R. et al.: Pacific Salmon in Canada's Arctic Draining Rivers, With Emphasis on Those in British Columbia and the Yukon (PDF) web.archive.org. 2009. Pacific Fisheries Resource Conservation Council. Čujottum 27.6.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Scofield, N. B.: The humpback and dog salmon taken in San Lorenzo River. California Fish and Game, 1916, nr 2 (1), s. 41. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Hallock, Richard J. & Fry, Donald H. Jr.: Five Species of Salmon, Oncorhynchus, in the Sacramento River, California. California Fish and Game, 1967, nr 53 (1), s. 5–22. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Pink Salmon (Oncorhynchus gorbuscha) nas.er.usgs.gov. USGS Nonindigenous Aquatic Species Database. Čujottum 27.6.2024. (eŋgâlâskielân)