Elias Lönnrot
Elias Lönnrot (9. cuáŋuimáánu 1802 Sammatti, Suomâ – 19. njuhčâmáánu 1884 Sammatti, Suomâ) lâi syemmilâš kielâtotkee, kirječällee, professor já tuáhtár.
Elias Lönnrot lii vaikuttâm anarâš kirjálâšvuođâ šoddâmân, ko ive 1854 almostui suu čäällim artikkâl "Üeber den Enare-lappischen Dialekt" kirjerááiđu Acta Societatis Scientiarum Fennicae, no 4 uássin, mon vaarâ kuástidij Suomen tiedeseura. Nuuvtpa suu mottoom tááhust puávtáččij-uv nabdeđ anarâš kirjekielâ eeččin siämmáá náálá ko Mikael Agricola nobdui suomâ kirjekielâ eeččin. Elias Lönnrot nobdui meiddei nubben suomâ kirjekielâ eeččin oovtâst Mikael Agricolain.[1]
Eellim já peerâ[mute | mute käldee]
Elias Lönnrot šoodâi cuáŋuimáánu 9. peeivi 1802 Sammattist, mii onnáá peeivi kulá Lohja kaavpugân, pivtâskuárroo Fredrik Johan Lönnrot (1765–1851) já kálgus Ulrika Wahlberg (1773–1859) páárnášjuávhu niäljádin kandân ađai koskâmužžân pärnin. Sun jaamij Sammattist njuhčâmáánu 19. peeivi 1884 masa 82-ihásâžžân, mon kalga tallaa ááigán kullen toollâđ ollâ ahheen.[2][1]
Elias Lönnrot lijjii nelji viiljâ já kyehti uábbi: Henrik Juhana (1793–1838), Adolf Fredrik (1796–1853), Kustaa Edvard (1799–1836), Gabriel Martti (1805–1876), Johanna (1810–1869) já Henriika (1815–1819).[2]
Škovliittâs já pargo[mute | mute käldee]
Tallaa ääigist ij lamaš älkkee finniđ škovliittâs, mutâ äŋgiris luuhâmhalui keežild já suu piälušteijei áánsust tot Lönnrotist luhostui. Sun juuđij puárásumos viljâs Henrik Juhana torjuin Tammisaari pedagogio 1814–1815 já Tuurku katedraalškoovlâ 1816–1818. Uápuh kuittâg koskâlduvvojii koskâpuddâsávt ruttâvänivuotân. Uápuidis ruttâdmân uáppeeh juttii kerjidmin já čoggii purrâmâšveerkijd, valje já ruuđâ meiddei lávlumáin. Ääigis pivtâskuárron-uv siijdâid jottáám Lönnrot peesâi uáppen Porvoo luvâttâhhân njuhčâmáánu 20. peeivi 1820, mutâ juo cuáŋuimáánu aalgâst sun iäránij škoovlâst já vuolgij Hämeenlinnan, ko finnij tobbeen apteekuáppeesaje.[1]
Ovtâskâsulmui stivrimvuálážin Lönnrotist šoodâi kuittâg pajeuáppee já sun merkkejui Tuurku akatemia matrikkelin roovvâdmáánu 11. peeivi 1822.[3] Uáppeeskipárin lijjii ovdâmerkkân J. L. Runeberg já J. V. Snellman. Aldasáid viiđâ ive uápui maŋa Lönnrot čođâlditij filosofia kandidaat totkos kesimáánust 1827. Maisternággus fáddán lâi tovlái syemmilij imelin toollâm Väinämöinen. Fáádá sun lâi finnim professor Reinhold von Beckerist. Ive 1824 rääjist Lönnrot lâi toimâm keesijd päikkimáttáátteijen tallaa kirurgisâš já párnáápestimoopâ professor J. A. Törngren (1772–1859) omâstem Laukko kärdinist Vesilahtist. Tuurku pyellim maŋa sun vietij Laukkost täälvi 1828 já rahttâđâi vuossâmuu nuurrâmmátkásis. Talhâstiettuu tuáhtárin sun šoodâi ive 1832. Laukkost Lönnrot meiddei maŋeláá hammij kietâčalluu Kalevala nube teddilmân, mii almostui ive 1849.[1]
Elias Lönnrot toovâi 11 mätkid, main uđđâivemáánust 1841 álgám nubben majemuš mätki ađai lovváád mätki, mii lâi nubbe nk. Stuorrâmätki, koskâldui njuhčâmáánust passâmuáđulâšvuođâi keežild. Mätki jotkui roovvâdmáánu 31. peeivi já tot uulij puoh olgomustáá ađai Kiemâst Anarân, Tave-Taažân, Kuáládâhnjaargân já Arkaŋŋelân. Siämmáá nuurrâmmääđhist sun čoogij ereslasseen anarâš kielâaašijd. Mätkikyeimin láin aalgâst taažâ kielâtotkee Nils Stockfleth sehe Suomâ hiäimu kävnee Mathias Alexander Castrén (1813–1852), kote syeinimáánust 1842 tolliittij samojedij enâmáid. Lönnrot vuolgij čäcikiäinui mield suhâkielâ vepsákielâ sárnoi juávkun Ojatti-juuvâ kierruid. Meid tavevepsálijn čoggum tiäđuh kielâst já aalmugtivtâlâšvuođâst šoddii maŋeláá suomâkielâ professuur várás rahtum náguskirje amnâsin. Lönnrot uásild mätki nuuvâi roovvâdmáánust 1842. Majemuu määđhi sun toovâi Eestienâmân 1844–1845.[1]
Nuurrâmmađhij lasseen sun tooimâi išetuáhtárin Oulust 1832, Kaajaan pirrâdâhtuáhtárin 1833–1854, suomâkielâ professorin Aleksander ollâopâttuvvâst 1854–1862 já syemmiláš-ruátálâš sänikirje toimâtteijen 1862–1880.[1]
Fáádást eres soojijn[mute | mute käldee]
Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Elias Lönnrot.
Käldeeh[mute | mute käldee]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Olthuis, Márjá-Liisá: Elias Lönnrot. Anarâš-kalender 2005, 2005. Anarâškielâ servi ry.
- ↑ 2,0 2,1 Haatio, Toivo: Sammatti, Haarjärvi - Torpat ja torpparit 2002. Salon Seudun Sukututkijat r.y.. Čujottum 8.4.2023. (suomâkielân)
- ↑ Elias Lönnrot (Ylioppilasmatrikkeli 1640-1852) ylioppilasmatrikkeli.helsinki.fi. Čujottum 8.4.2023. (suomâkielân)