Ráiđulâš vuáhádâh

Ráiđulâš vuáháduv tavlustâh

Algâamnâsij ráiđulâš vuáhádâh ađai algâamnâstavlustâh lii tavlustâh tubdum algâamnâsijn, moh láá luokattâllum toi elektronráhtusij mieldi. Ráiđulâš vuáhádâh lii kemia vuáđupargopiergâs já ton vievâst puáhtá miäruštâllâđ, ete moh algâamnâsijd sulâstiteh nubijdis já maht tavlustuvâst aldaluvâi leijee algâamnâseh iäráneh. Ton lasseen algâamnâsij jiešvuođâid, tego aatoommassaid, puáhtá orniđ ráiđulâš vuáhádâhân, mii älkkedit tiäđui kavnâm já verdidem.

Historjá

Mendelejev vuossâmuš versio algâamnâstavlustuvvâst, mast juávhuh láá raddalâsâin já rááiđuh sárgáttuvâin. Tááláá algâamnâstavlustuvvâst taah láá nubijkulij.

Lothar Meyer rähtim algâamnâstavlustâh

1800-lovvoost kemisteh irâttii orniistâllâđ algâamnâsijd aatoommassa mieldi. Johann Wolfgang Döbereiner mainâšij ive 1828 olgosadalduvástis, ete maŋgii nubijdis enâmustáá sulâstittee algâamnâseh rähtih kuulmâ algâamnâs juávhuid, main oovtâ algâamnâs aatoommassa lii alda kyevti eres algâamnâs aatoommasai koskâáárvu. Tágáreh triadin kočodum juávhuh láá kalsium, strontium já barium, kloori, bromi já jodi, litium, natrium já kalium sehe riššâ, seeleen já telluur.

Tááláá algâamnâstavlustuv raahtij ryeššilâš Dmitri Mendelejev ive 1869. Saksalâš Lothar Meyer lâi siämmáá ääigi ráhtám jieijâs tavlustuv.

Mendelejev ennustij algâamnâstavlustuv vievâst, ete liččii kulmâ tubdâmettum algâamnâs, moh iä lamaš vala kavnum. Sun meid ennustij toi algâamnâsij jiešvuođâid viehâ tárkká. Ko taah algâamnâseh, ađai gallium, germanium já skandium, kávnojii já eromâšávt gallium jiešvuođah lijjii uáli alda Mendelejev ennustâs, te ráiđulâš vuáhádâh tuhhiittui almolávt. Maŋeláá vuáhádâhân ferttij lasettiđ uđđâ sárgáttuv, ko jálukaasuh lijjii kavnum.

Mendelejev mieldi vuáhádâh čaaitij, ete algâamnâs jiešvuođah láá kiddâ ton aatoommassaast. Jiešvuođâidis tiet jodi já telluur ferttij sajaldittiđ eresnáál, ko toi aatoommasah adelii iberdiđ. Mendelejev epidij tondiet, ete telluur aatoommassa lâi feilâlâš. Ive 1913 Henry Moiseley čaaitij algâamnâsij röntgenspektrij vievâst, ete jyehi algâamnâs aatoom váimusist lii tiätustuárusâš šleđgâvárádâs, mii stuáru ain ko mana ráiđulâš vuáháduvâst algâamnâsist čuávuvâžân. Ko váimus várádâs čuujoot njuolgist algâamnâs saje, te tot kočoduvvoo oorniglohhoon.

Ive 1922 Niels Bohr čaaitij, maht algâamnâsij kemiallâš jiešvuođâi njuolgâduslâšvuođâid puovtij čielgiđ aatoom ráhtus vievâst. Tondiet sun tievâsmitij jo tolebáá aatoommyensteris čuávuváin lase arvâlusâin:

1. Váimus pirrâ jorree elektroneh tevdih elektronkoorâid siste olgos.
2. Jyehi elektronkoorân čááhá tiätumeeri elektronijd.
3. Ko aatoom ionistuvá, te tot viggá tilán, mast ton olgolumos elektronkoorâst láá nuuvt ennuv elektroneh ko máhđulâš.

Taan vuáđuld Bohr čielgij ioničonnâsijd. Jis olgolumos koorâst láá tuše ohtâ teikâ muáddi elektron, te toh luovâneh já atomist šadda positiivlâš ioni. Jis koorâst láá ohtâ teikâ muáddi elektron vááijuv tievâslâš koorâst, te aatoom váldá älkkeht lase elektronijd nuuvt, ete koorâst šadda tievâslâš já atomist šadda negatiivlâš ioni.

Arvâlus 2 puovtij maŋeláá tärkkilistiđ nuuvt, ete ton vuáđuld rahtui Pauli kiäldunjuolgâdus, ko vuod arvâlus 3 västid tááláá okteetnjuolgâdus. Gilbert Newton Lewis tievâsmitij teoria maŋeláá, ko čielgij meid kovalentlâš čonnâs.

Juávhuh, rááiđuh já laigoseh

Ráiđulâš vuáháduv sárgáttuvah kočoduvvojeh juávkkun. Juávhuh láá 18, main 1–2 já 13–18 láá uáivijuávhuh já 3–12 sijđojuávhuh. Siämmáá juávhu algâamnâsijn láá siämmáálágán olgolumos elektronkoorâ rááhtus, já toi kemiallâš jiešvuođah sulâstiteh nubijdis. Ovdâmerkkân jálukaasuh iä räähti ovtâstuvâid masa ollágin, mut alkaalmetalleh láá uáli reaktiivliih.

Ráiđulâš vuáháduv raddalâsah kočoduvvojeh ráiđun. Rááiđu nummeer almoot tom, mon ennuv elektronkoorah láá algâamnâs atomist. Ko sirdâšuvá rááiđust čižetpeln uálgispel, te algâamnâs oornigloho ađai protonij meeri stuáru. Siämmáá rááiđu algâamnâsijn láá táválávt viehâ ereslágán jiešvuođah. Ovdâmerkkân siämmáá rááiđu čižetpeln leijee algâamnâseh láá táválávt metalleh já uálgispeln leijee algâamnâseh láá epimetalleh.

Ohtâ vyehi jyehiđ ráiđulâš vuáháduv láá laigoseh, moh vuáđuduveh aatoomorbitaalij tievvâmân. Laigoseh kočoduvvojeh orbitaal noomâi mieldi puustavijguin s, p d já f. Juávhuh 1 já 2 sehe helium kuleh s-laigosân, loopah uáivijuávhui algâamnâseh p-laigosân, sirdâšemmetalleh d-laigosân já lantanoideh sehe aktonoideh f-laigosân.

Njuolgâduslâšvuođah

Ráiđulâš vuáháduvvâst kávnojeh čuávuvááh njuolgâduslâšvuođah:

• Aatoommassah stuáruh rááiđust čižetpeln uálgispel já juávhust paajaabeln vuoluubel. Taas láá muáddi spiekâstuv, moh čuávuh tast, ete motomij algâamnâsij lussâdumoseh isotoopeh láá táváluboh já tiäduttum koskâárvun rekinistum aatoommassa lii tondiet stuárráb, veik oornigloho ličij ucceeb.
• Aatoomsuonjâreh uccáneh čižetpeln uálgispel já stuáruh vyellin.
• Elektronegatiivlâšvuotâ stuáru alda pajeroobdâ já čižetroobdâ.
• Ionistemenergiah stuáruh, ko sirdâšuvá pajeroobdân já čižetroobdân.