David Lynch
David Keith Lynch (š. uđđâivemáánu 20. peeivi 1946, Missoula, Montana, Ovtâstum staatah) lii ovtâstumstaatâlâš elleekovestivrejeijee, -kietâčällee, -pyevtitteijee sehe kovetaaidâr já čuovâkovvejeijee. Sun lii tubdum jiešvuođâlâš stijlâstis, já suu elleekuuvijd ovtâstiteh uáli surrealistlâš jiešvyevih. Suu tobdosumoseh tyejeh láá ovdâmerkkân elleekoveh The Elephant Man (1980), Blue Velvet (1986) já Mulholland Drive (2001) sehe oovtâst Mark Frostáin rahtum televisioráiđu Twin Peaks (1990–1991, 2017).
Eellim[mute | mute käldee]
Nuorâvuotâ já oppâm[mute | mute käldee]
Lynch šoodâi uđđâivemáánu 20. peeivi 1946 Missoula kaavpugist Montanast. Suu eeči lâi pargoost eennâmtuáluministeriöst já peerâ ferttij varriđ távjá. Lynch päikkikaavpugijn maaŋgah sulâstittii taid idyllisâš, mut omâs ucckaavpugijd, kuus sun maŋeláá sajostitij suu elleekuuvijd.
Ive 1964 Lynch algâttij uápuid taaiđâškoovlâst Bostonist, mut varrij maŋeláá Pennsylvanian, já joođhij taid tobbeen. Pennsylvaniast sun teeivâi suu puáttee pelikyeimi Peggy Reavey. Lynch já Reavey aasáin Philadelphia kuávlust, mast lâi puoh hyenemus peggim. Ton kuávlu paas pirrâdâh vaiguttij čielgâsávt Lynch elleeuuvij táválávt fastes já ilgâdis maailmân.
Lynch ij algâalgâlávt perustâm elleekuuvijn já oopâi-uv kovetaiđuu. Sunjin kuittâg-uv šoodâi juurdâ "lihâdeijee malâkove" rähtimist, já toin sun uásálistij máálám- já veerrâmkiišton, mon suu taaiđâakatemia ornij jyehi ive. Kišto várás sun raahtij stop motion -vuovvijn animaatio Six Men Getting Sick (Kuttâ almaa puáccájeh). Lynch oonij tom kerdiluándusâš já tivrâs keččâlmin, mut ohtâ olmooš, kote lâi uáinám Lynch proojeekt, tiilái siämmáálágán tyeje páikkásis.
1970-loho já Eraserhead[mute | mute käldee]
Ive 1971 Lynch varrij perruinis Los Angelesân, kost sun opâškuođij elleekuuvij rähtim AFI Conservatoryst. Ive 1972 sun kuvviiškuođij vuosmuu elleekoovees Eraserhead. Eraserheadist šoodâi viiđâ ive kukkosâš proojeekt, já toos lâi vaigâd finniđ ruttâdem. AFI išeruuđâ já eejis adelem loovnâ vievâst sun kuittâg finnij elleekove vaalmâšin ive 1976. Sun irâttij finniđ elleekove maŋgáid elleekovejuhlijd ovdâmerkkân Cannesist já New Yorkist, mut tot ij tuhhiittum. Los Angeles elleekovejuhleh kuittâg čaaitij tom ive 1977, já tot finnij jotelávt kulttipeggim.
Lynch iäránij Eraserhead rähtim ääigi Reaveyst já naajâi ive 1977 nubbijn kálguinis Mary Fisk.
1980-loho[mute | mute käldee]
Lynch kulostui almolubbooht čuávuváá elleekoovees tiet. Frederick Treves kiirján já tuotâtábáhtussáid vuáđudeijee sehe Joseph Merrick elimist muštâleijee The Elephant Man (1980) ij sulâstittâm ennuvgin surrealistlâš já atâšteijee Ereaserhead, veik tot-uv lâi čapisvielgâd já ton stijlâ lâi meid viehâ vuárnutteijee. The Elephant Man finnij kritikkárijn puorijd árvuštâlmijd já joba käävci Oscar-iävtukkâsvuottâd ovdâmerkkân pyeremuu elleekooveest, Lynch stivriimist já John Hurt almaiuáiviroolâst. Lynchin šoodâi ive 1982 nubbe páárnáš Austin. Sust láá muáddi uccâ roolâ eejis tuojijn: Pierre Tremond Twin Peaksist já Devon Berk vyeijee Inland Empirest.
The Elephant Man mielâstumvuođâ maŋa George Lucas faalâi Lynchin suu kuálmád Star Wars -elleekove The Return of the Jedi stivrim. Lynch kiäldádâđâi, ko suu mielâst Lucas ličij kolgâm stivriđ tom jieš, ete tast šodâččij suu ijge Lynch niähusâš elleekove. Maŋeláá Lynch stivrij nube Science fiction -elleekove: Frank Herbert klassikkoromanân vuáđudeijee Dune (1984). Veikkâ budjet lâi-uv 40 miljovn dollarid, elleekove paasij kuittâg masa 20 miljovn dollar táápun já tast šoodâi Lynch karrieer stuárráámus feilâ. Ton árvuštâlmeh lijjii enâmustáá hyeneh, já Lynch jieš lii ettâm, ete sun ij liččii kuássin kolgâm stivriđ tom.
Lynch ive 1986 elleekove Blue Velvet pajedij suu oppeet stuorrâ mielâstumvuotân. Elleekooveest tiättojii maaŋgah Lynch tuojij táváliih jiešvyevih: uccâ kaavpug sevŋis, romantlâš já viehâváldálâš triller, mii kieđâvuš ulmuu mielâ já naharijd. Kritikkárij árvuštâlmeh elleekooveest lijjii uáli pyereh, mut uási keččein ij lijkkum toos ton seksuaallâš viehâvääldi já suámittes huáđđoi tiet. Lynch finnij Blue Velvetist nube pyeremuu stivrim Oscar-iävtukkâsvuođâ. Blue Velvetist aalgij Lynch já elleekove muusik nyettee Angelo Badalamenti ovtâspargo.
Twin Peaks já Wild at Heart[mute | mute käldee]
Ive 1990 Lynch čäliškuođij pyevtitteijee Mark Frostáin Twin Peaks, mast šoodâi ohtâ 1990-lovo pivnohumos televisiorááiđuin. Rááiđust čuávvoo eksentrisâš FBI aageent Dale Cooper, kii iirât selvâttiđ Washingtonlâš ucckaavpug Twin Peaksist tábáhtum Laura Palmer -nommâsâš nieidâ morhe. Rááiđust láá ennuv kaavhâ, scifi sehe surrealistlâš jiešvyevih, já tot lii tubdum navertábáhtusâin, omâs huáđđoin sehe Angelo Badalamenti jiešlágán muusikist. Dale Cooper čaittâlij Kyle MacLachlan, kote lâi uáiviroolâst meid Dunest já Blue Velvetist. Lynch stivrij vuosmuu paajeest kyehti uási já čaittâlij meid Cooper ovdâulmuu FBI aageent Gordon Cole. Twin Peaks vuosmuš paje čaittui ABC -televisiokanavast cuáŋuimáánu 8. peeivist vyesimáánu 23. piäiván 1990. Lynch já Frost iävá čullim morhedeijee vuosmuu paje ääigi já keččeemacâttâs tiet ABC vaađâi morhedeijee čullim, moos eromâšávt Lynch ij lijkkum. Morhedeijee čielgâi nube paje aalgâst, mon maŋa Lynch kuođij rááiđu. Sun kuittâg-uv maacâi stivriđ paje majemuu uási, mast sun kuođij čuávdus ávusin, nuuvt ko vuosmuu paajeest-uv. Lynch já Frost vuáváin meid kuálmád paje, mut tot kománij sunnuu, pyevtittemfinnoduv já čaittâleijei koskâsâš sierâmielâlâšvuođáid.
Twin Peaks vuosmuu paje pyevtittem ääigi Lynch rähtiškuođij uđđâ elleekove Wild at Heart, mii vuáđuduvá Bary Gifford siämmáánommâsâš romanân. Tot finnij vuosâeehidis vyesimáánust 1990 Cannes elleekovejuuhlijn, kost tot finnij uáivipalhâšume ađai kollááš paalmu. Ovtâstum staatâin Wild at Heart ij finnim kritikkárij teikkâ keččei mielâstumvuođâ.
Ive 1992 Lynch maacâi Twin Peaks maailmân já stivrij rááiđun vuáđudeijee elleekove Twin Peaks: Fire Walk with Me. Elleekove lâi siämmást ovdâuási já jotkâuási rááiđun já tot vuájudâđâi morhedum Laura Palmer majemuu muádi piäiván. Elleekove lâi ennuv eenâb sevŋâd, atâšteijee já surrealistlâš ko ráiđu, ijge tast lamaš ennuvgin rááiđun tijpâlâš huumor. Twin Peaks: Fire Walk with Me finnij hyenes árvuštâlmijd já tot finnij Cannes elleekovejuuhlijn toškâsij saajeest "boo" -huikkem já pilkkedem. Twin Peaks -rááiđu fanij kooskâst elleekove lii kuittâg-uv oonnum áárvust já maŋeláá tot lii finnim eenâb mielâstumvuođâ meid almolávt.
Twin Peaks maŋa[mute | mute käldee]
Twin Peaks: Fire Walk with Me maŋa Lynch ij ráhtám elleekove viiđâ ihán. Ive 1997 almostui Wild at Heart -roomaan čällee Bary Giffordáin čallum já Lynch stivrim film noir -tijppâlâš Lost Highway. Lost Highway ij miänástum kávpálávt já kritikkáreh adelij toos ruossâlâs árvuštâlmijd.
Lynch čuávuvâš elleekove lâi uáli ereslágán ko ovdebeh: The Straight Story vuáđuduvá tuotâtábáhtussáid puáris almai Alvin Straightist (Richard Farnsworth), kii maađhâš sinočyeppein 500 kilomeetterid keččâđ puácutoppiittuv finnim viiljâs. Elleekove lii noomâs mieldi lineaarisâš, ijge tast lah ollágin Lynchin tijpâlâš sevŋâdvuotâ teikkâ viehâväldi. Tot finnij kritikkárijn puorijd árvuštâlmijd, já Farnsworth finnij pyeremuu almaiuáviroolâ Oscar-iävtukkâsvuođâ.
The Straight Story maŋa Lynch maacâi rähtiđ sunjin táválub elleekove. Ive 2001 almostum Mulholland Drive lii surrealistlâš maainâs Hollywood sevŋis peelijn. Mulholland Drivest koolgâi algâalgâlávt puáttiđ televisioráiđu, mut ABC hilgoi tom, mon maŋa Lynch finnij ruttâdem ranskalâš StudioCanalist já raahtij rááiđu pilottist elleekove. Ton uáiviroolâin láá Naomi Watts, Laura Harring já Justin Theroux. Mulholland Drive vuoitij Cannes elleekovejuuhlijn pyeremuu stivrim palhâšume já finnij pyeremuu elleekove iävtukkâsvuođâ. Tot vuoitij meid pyeremuu olgoeennâmlâš elleekove César-palhâšume, já Lynch finnij elleekooveest suu kuálmád pyeremuu stivrim Oscar-iävtukkâsvuođâ. Ive 2016 BBC sahhiittâlmist 177 elleekoveäššitobded jienâstii Mulholland Drive 2000-lovo pyeremuu elleekován.
Ive 2006 almostui tuáistáážân Lynch majemuš kuhes elleekove Inland Empire. Elleekove lii kuulmâ tijme kukkosâš, já tot kovvejui kuulmâ ive ääigi valmâš kietâčalluuttáá.
Twin Peaks: The Return[mute | mute käldee]
Roovvâdmáánust 2014 Lynch nonnij, ete sun já Frost lává rähtimin Twin Peaks oovce uási kukkosâš kuálmád paje já paje álgáččij 2016 Showtime -kanavast. Cuáŋuimáánust 2015 sun eeđâi, ete ij stivriiččii paje liijkás uces budjet tiet, mut maŋeláá Showtime nonnij, ete uásih láá 18 oovdeb 9 saajeest já Lynch stivree puoh. Paje kuvvim lâi vaalmâš cuáŋuimáánust 2016, já tot aalgij televisiost vyesimáánust 2017.
Filmografia[mute | mute käldee]
Elleekoveh[mute | mute käldee]
- Eraserhead (1977)
- The Elephant Man (1980)
- Dune (1984)
- Blue Velvet (1986)
- Wild at Heart (1990)
- Twin Peaks: Fire Walk with Me (1992)
- Lost Highway (1997)
- The Straight Story (1999)
- Mulholland Drive (2001)
- Inland Empire (2006)
Televisiorááiđuh[mute | mute käldee]
- Twin Peaks (1990–1991)
- On the Air (1992)
- Hotel Room (1993)
- Twin Peaks: The Return (2017)
Čaittâleijeeh David Lynch elleekuuvijn já televisiorááiđuin[mute | mute käldee]
Käldee: IMDb
| Čaittâleijee | Eraserhead | The Elephant Man | Dune | Blue Velvet | Wild at Heart | Twin Peaks | Twin Peaks: Fire Walk with Me* | Lost Highway | The Straight Story | Mulholland Drive | Inland Empire | Twin Peaks: The Return |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Jack Nance |  |
|
|
|
|
|
|
|||||
| Kyle MacLachlan | |
|
|
|
| |||||||
| Harry Dean Stanton | |
|
|
|
| |||||||
| Grace Zabriskie | |
|
|
|
| |||||||
| Everett McGill | |
|
|
|
| |||||||
| Laura Dern | |
|
|
| ||||||||
| Sheryl Lee | |
|
|
| ||||||||
| Naomi Watts | |
|
| |||||||||
| Michael J. Anderson | |
|
|
|||||||||
| Sherilyn Fenn | |
|
|
